Lễ cúng thần bếp
Theo nghệ nhân Ma Thanh Sợi ở Nghĩa Đô thì tục cúng thần bếp có từ lâu đời ở bản Tày và đến nay vẫn được giữ gìn. Chọn ngày lành, tháng tốt, gia chủ tổ chức lễ vào nhà mới. Đến giờ hoàng đạo, chủ nhà rước tổ tiên lên vị trí thờ, thắp hương đôi cắm vào các ống nhang, bày mâm cúng gia tiên. Khi cúng tổ tiên xong, người lập khuôn bếp cắm ba que hương vào hai ống nhang trên và góc trong phía dưới mỗi ống một que hương, còn ba que nữa cắm vào ống góc dưới phía ngoài. Vì khi làm lễ cúng thần bếp thì mời cả thổ công lên cùng hưởng. Mâm cỗ cúng thần bếp là mâm ăn nhưng làm hai tầng (hai mâm chồng lên nhau), mâm trên cúng thần lửa, mâm dưới cúng thần thổ công, trên trốc mâm để một tảng thịt lợn luộc cắt đôi. Khi cúng xong, mâm trên và tảng thịt lợn luộc đưa hai người lập khuôn bếp gói về nhà cho vợ con hưởng, mâm dưới bày ra cho người làm bếp và bốn người nữa vào cùng ăn ngày vào nhà mới.
Lễ cúng thần bếp ngay tại căn nhà sàn
Theo một số cụ cao niên trong bản Tày, người được chọn lập khuôn bếp phải là đàn ông ngoài 40 tuổi. Ngoài ra, gia đình người này phải có cuộc sống ấm no, hòa thuận và đặc biệt hơn cả là từ trước tới nay nhà chưa từng xảy ra hỏa hoạn, như thế, lập khuôn bếp xong thì gia chủ mới gặp điều may mắn. Lúc vào nhà mới, gia chủ giao cho người lập khuôn bếp cúng thần lửa, nhưng tôn thờ thần lửa trong các dòng họ lại có nét khác nhau. Có họ cúng thần cả vào tết tháng bảy và tết tất niên, cắt giấy đỏ làm ba hình đàn ông và đàn bà dán trên vách bếp, tượng trưng cho thần bếp hai chồng. Có họ chỉ cúng một lần lúc vào nhà mới là xong. Đồng bào Tày cho rằng, thần lửa mỗi ngày được hai lần hưởng cỗ rồi, vì khi các gia đình nấu ăn, khi thức ăn chín chính là lúc thần bếp được hưởng thức ăn trước người. Vì vậy, không phải làm mâm cỗ cúng nhiều cho rườm rà.
Lễ dâng cốm ngày mùa
Ngày mùa thu hoạch lúa là ngày đặc biệt quan trọng đối với người dân Tày ở Bảo Yên. Đây là dịp để đồng bào thu về những thành quả của mình sau những tháng ngày lao động cực nhọc. Đồng thời, vào ngày mùa, người Tày cũng làm lễ tạ ơn thần linh, trời đất đã phù hộ cho họ có được mưa thuận gió hòa, lúa ngô đầy bồ. Chính vì vậy, sau khi thu hoạch lúa xong, người Tày đã làm lễ dâng cốm (pang mẩu) ngay tại nhà sàn của mình.
Nghi lễ này được phổ biến tại các bản Tày ở Vĩnh Yên, Nghĩa Đô và một số xã có đông người Tày sinh sống. Việc chuẩn bị và tổ chức nghi lễ trang trọng này chủ yếu do các thầy cúng có uy tín và thầy then trong các bản Tày. Đây là dịp để người Tày dâng lên Ngọc Hoàng thượng đế và các vị thần những lễ vật để tri ân và tạ ơn, đồng thời cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt cho vụ sau được lúa đầy bồ.
Lễ vật gồm dâng Pang mẩu gồm có Cốm hạt: Loỏng cốm chính chủ sau khi dần, sẩy sạch, đựng vào một vài bung, lấy lá dong bịt kín để riêng, chỉ có nàng then cất giữ vào cạnh tịnh then. Cơm cốm: Lấy nước luộc vịt để chế biến cơm cốm, phần thịt vịt làm nhân bánh cốm. Rưới nước luộc vịt đã tẩm gia vị vào nồi cốm hạt, sau đó múc cốm ẩm ra lá dong, gói cho vuông cạnh, hình vuông hoặc chữ nhật. Bánh cốm: Thịt vịt luộc chín tới, lọc thịt, băm thành viên nhỏ, xào qua với hạt dổi, nhân quả đài hái, bột đậu đen, một ít kiệu lá, hành hoa, tỏi bột để làm nhân. Cho nhân vào giữa cốm, dùng lá dong non gói cốm như gói bánh chưng, lấy lạt mềm buộc nhẹ. Xếp bánh chõ nấu rượu hấp cho chín đều. Bánh cốm phải chín vừa tới, không bị nhão, không quá ngậy. Theo người dân bản Tày thì loại gạo nếp để giã cốm dâng thần linh phải được cấy ở thửa ruộng tốt, được chăm sóc tốt, không được phun thuốc trừ sâu.
Lễ dâng cốm là một phong tục cổ truyền của đồng bào Tày ở Bảo Yên được gìn giữ và tổ chức từ bao đời nay. Tuy nhiên, hiện nay, cuộc sống hiện đại, chỉ ít bản Tày là tổ chức được nghi lễ thiêng liêng này.
Tổ chức tết rằm tháng bảy
Từ bao đời nay, cứ đến rằm tháng bảy (Tết Vu Lan) cùng với các địa phương khác, đồng bào Tày ở Bảo Yên - Lào Cai cho dù công việc đồng áng bận đến mấy cũng không quên dành thời gian để tổ chức lễ, Tết. Lâu dần, những phong tục trong rằm tháng bảy đã trở thành một nét đẹp truyền thống trong mỗi gia đình, mỗi bản Tày nơi đây. Theo đồng bào Tày ở vùng Bảo Yên thì Tết rằm tháng bảy là cái Tết lớn thứ hai (sau Tết Nguyên đán), được đồng bào chuẩn bị và tổ chức rất chu đáo với nhiều hoạt động khác nhau. Đến những bản Tày vào dịp tháng bảy âm lịch, ngay từ 13, 14 tháng bảy, không khí rằm đã tràn ngập trên mỗi căn nhà sàn bởi sự chuẩn bị của mỗi gia đình.
Người dân chuẩn bị nào là lá gói bánh, ngâm gạo để gói bánh và làm bún, chuẩn bị lợn cắp nách, vịt béo để mổ vào ngày rằm. Họ cũng không quên nấu cho gia đình mình nồi rượu ngon và an toàn. Cũng như người Kinh, đúng với bản chất của nó, Tết rằm tháng bảy của người Tày ngoài ý nghĩa thờ cúng tổ tiên, cúng các vong hồn, còn là dịp để gia đình, dòng họ sum họp, con cái thể hiện lòng biết ơn, tình cảm và lòng hiếu thuận đối với cha mẹ. Vào ngày rằm, cho dù bận đến mấy hay làm ăn nơi xa, những người thân đều tìm về để sum họp với gia đình, vui cùng bản làng. Năm nào cũng vậy, dù không phải là chủ nhật chợ phiên nhưng đồng bào từ các bản đều ra chợ để tổ chức một phiên chợ chuẩn bị cho ngày rằm. Phiên chợ này rất đặc biệt bởi hôm đó, những sản vật phục vụ cho tổ chức lễ, Tết được người dân bày bán.
Một phong tục không thể thiếu trong ngày rằm tháng bảy ở bản Tày là gói bánh chưng. Bánh được đồng bào gói vào khoảng ngày 13-14 (âm lịch). Khác với bánh chưng ngày Tết, bánh chưng rằm tháng bảy của người Tày thường nhỏ bằng ba đầu ngón tay, dài khoảng 12cm. Đặc biệt, bánh gói bằng gạo nếp ngon và không có nhân đỗ như bánh ngày Tết, đồng thời, lá gói bánh không bằng lá rong mà chủ yếu gói bằng lá chít to bản, xanh, hái trên rừng. Khi bóc bánh, người Tày cũng có cách bóc riêng. Khi tách lá khỏi bánh, người ta dùng luôn xương của lá chít để cắt bánh ra làm đôi rất tiện cho việc bày ra đĩa. Ngoài bánh chưng, người Tày ở Nghĩa Đô còn gói bánh dợm, bánh gio để ăn vào ngày rằm. Trong ngày rằm, dù chỉ trong thời gian một ngày nhưng đồng bào Tày Nghĩa Đô chế biến rất nhiều món ăn. Các món ăn ẩm thực truyền thống ở mỗi bản được các Pả, các ấm, các pò gia công chế biến. Người dân chọn loại gạo ngon sau vụ gặt, ngâm nước từ đêm trước sau đó sáng sớm ngày rằm, tự tay mình làm cho gia đình những sợi bún dẻo thơm và trắng ngần. Thế là buổi trưa hôm rằm, cả nhà có một món bún chan canh thịt vịt ngọt lừ.
Gia đình đồng bào Tày nào cũng làm như vậy dù giàu hay nghèo. Ngoài bún, nhà nhà đều mổ lợn cắp nách, vừa nhỏ, vừa ngon, sạch, đủ cho cả nhà ăn trong ngày rằm. Có nhà mổ luôn từ chiều 14 để chiêu đãi anh em họ hàng. Những món ăn kèm theo mang đậm dư vị Tày như cá nấu măng chua, mẻ chưng cá suối, nộm hoa chuối rừng, rau dớn xào, canh gà nấu trám…Một phong tục đã trở thành nét đẹp văn hóa không thể thiếu trong Tết rằm tháng bảy là tục Tết vịt bố mẹ vợ. Gần đến rằm, con rể người Tày dù ở bản xa nào đó cũng tìm mua hay nuôi được cho mình một đôi vịt thật béo, lông mượt, một đực, một cái để lễ Tết bố mẹ vợ. Ngày 14 âm lịch, con rể bắt vịt nhốt vào bu nứa kèm theo chai rượu ngon mang đến Tết bố mẹ vợ. Khi mang vịt đến, con rể tự tay mổ vịt, luộc bày thành mâm rồi đặt lên bàn thờ để cúng tổ tiên. Đúng trưa ngày rằm tháng bảy, sau khi các món đã được chế biến xong, tất cả được đặt vào mâm để lên bàn thờ để cúng thần linh và tổ tiên. Người cao tuổi nhất nhà khăn áo chỉnh tề thắp hương kính mời thần linh và những người đã khuất về hưởng thụ lễ vật của người sống để phù hộ cho con cháu được bình an, ấm no và hạnh phúc. Sau khi tàn hương, cả nhà cùng quây quần quanh nâm cơm ấm cúng. Họ nâng chén rượu nồng cùng chúc nhau khỏe mạnh và làm ăn tiến tới. Đến nay, Tết rằm tháng bảy ở Bảo Yên vẫn được đồng bào tổ chức theo đúng tính chất nhân văn của nó. Đó là một cái Tết đoàn tụ gia đình và dạy bảo con cháu ăn ở hiếu thuận. Nét đẹp văn hóa này từ bao đời nay được đồng bào nơi đây gìn giữ và phát huy.
Bảo Yên đã và đang trên lộ trình xây dựng nông thôn mới, những phong tục tập quán cổ truyền của đồng bào các dân tộc nơi đây chính là điểm tựa quan trọng để đồng bào các dân tộc trong huyện xây dựng và phát triển nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc. Điều quan trọng là dù cuộc sống có hiện đại, xây dựng nông thôn mới có thể có nhiều tiêu chí mới song không được làm mất đi những phong tục mang giá trị văn hóa, tâm linh và quan niệm của đồng bào các dân tộc nơi đây.
Nguyễn Thế Lượng
- Xem Người Hà Nhì - Lào Cai mở hội "Khu rừng già" (18.09.2016)
- Lễ hội đền Bảo Hà - Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia (19.08.2016)
- Hấp dẫn hội chọi dê Vĩnh Yên - Bảo Yên - Lao Cai (02.08.2016)
- Hiểu về Tứ Phủ ông Hoàng để khấn không bị phạm (30.07.2016)
- Tết cơm mới của dân tộc Cống, Điện Biên (30.05.2016)
- Lễ hội hoa anh đào Hanami Đà Nẵng trước ngày khai mạc (30.05.2016)