Ông Ma Thanh Sợi- Bí thư chi bộ bản Rịa, nghệ nhân dân gian cho biết, người Tày sinh sống ở bản Rịa ngay từ thời kỳ đầu, bản nằm quanh sườn núi Khau Rịa, người Tày chủ yếu trồng lúa nương, trồng sắn và chăn nuôi súc vật quanh đỉnh núi này. Ông Sợi cũng cho biết, nếu khám phá nét văn hóa bản Tày thì bản Rịa là một trong những nơi hội tụ những yếu tố truyền thống mang đậm bản sắc của cư dân Tày nơi đây.
Chính vì vậy, trong những năm qua, ông Sợi đã miệt mài đi tìm và ghi chép lại những câu tục ngữ, bài cúng, hát then, hát ru, truyện cổ và câu đố của đồng bào Tày nơi đây. Ông Sợi cho biết, những thể loại này của văn hóa dân gian vùng Khau Rịa này có từ lâu đời, được bồi tụ dần theo thời gian và được lưu truyền, có sức sống trong lòng nhân dân. Nói riêng về tục ngữ mà theo tiếng Tày gọi là câu Cắm tặt thì ở bản Rịa có tới gần 200 câu. Những câu tục ngữ ở bản Rịa mang đậm dấu ấn của tục ngữ Việt Nam và mang đặc trưng rất rõ của văn học truyền miệng.
Hiện tại, ông Sợi đã sưu tầm được 18 truyện cổ, 222 câu đố, các phong tục làm nhà, cưới, sinh đẻ, các món ăn, các loại bánh, tập quán chữa bệnh... Ông còn dành nhiều công sức nghiên cứu lịch sử ngôi đền thiêng thờ chúa Bầu dưới chân núi Khau Rịa. Tập sưu tầm nghiên cứu của ông đã dày tới 2.760 trang chép tay.
Nhà sàn là biểu tượng thiêng liêng và là không gian văn hóa truyền thống ở bản Rịa. Dù giàu hay nghèo khó, người Tày bản địa nơi đây cũng tích gỗ, tích lá để dựng cho mình một căn nhà sàn vững chãi.
Trong hơn 200 ngôi nhà sàn quần tụ dưới thung lũng Nghĩa Đô thì ở bản Rịa có tới gần 20 căn nhà sàn cổ có thời gian tới 50-60 năm. Theo nghệ nhân Ma Thanh Sợi thì nhà sàn của đồng bào Tày ở bản Rịa phần lớn là nhà hai mái, sàn ghép dát hoặc ván gỗ. Việc dựng ngôi nhà sàn cần rất nhiều công phu. Để chuần bị đủ nguyên liệu: cột, ván, sàn, cọ,... người ta phải vào tận rừng sâu, núi cao để kiếm tìm loại gỗ tốt lâu năm, thời gian lo nguyên liệu có thể vài ba tháng nhưng cũng khi tới cả vài năm. Nhà sàn có diện tích sử dụng rất lớn, chia thành các gian và mỗi gian đều có chức năng riêng: gian giữa dùng làm bàn thờ, để cầu nguyện ông bà tổ tiên phù hộ cho gia đình an lành, ấm no và hạnh phúc. Còn các gian phụ được dùng để sinh hoạt, để đồ đạc…
Bản Tày dưới chân núi Khau Rịa
Cầu thang lên nhà sàn làm bằng gỗ và thường có 9 bậc, mỗi bậc tượng trưng cho một vía của người phụ nữ Tày. Khi đón khách quý, chủ nhà phải xuống tận chân cầu thang chào mời khách lên nhà, khi khách lên cầu thang chủ nhà cũng phải đi sau để bảo vệ và hướng dẫn cho khách.
Người Tày bản Rịa có nghề dệt thổ cẩm truyền thống từ lâu đời. Khi con gái về nhà chồng thì phải biết thêu thùa, dệt gối, dệt chăn bằng thổ cẩm để mang về nhà chồng. Những tấm thổ cẩm hoa văn mang nhiều ý nghĩa khác nhau. Ông Sợi giải thích: 12 mẫu hoa văn của thổ cẩm là tượng trưng cho 12 tháng trong năm, 12 con giáp. Khác với thổ cẩm của người Tày nơi khác hay một số dân tộc thiểu số Mông, Dao, Giáy… thổ cẩm của người Tày bản Rịa ở Nghĩa Đô dệt trên nền vải trắng (nơi khác nhuộm chàm). Chăn thổ cẩm của người Tày bản Rịa có 2 mặt, một mặt thổ cẩm màu sắc, còn mặt kia là màu trắng. Theo quan niệm từ thời cha ông, chăn làm theo ý nghĩa nhân sinh quan, khi còn sống thì đắp mặt thổ cẩm quay lên trên, khi trở về cõi vĩnh hằng thì quay mặt thổ cẩm xuống dưới, đó là một nét phong tục rất riêng của đồng bào Tày nơi đây.
Đồng bào Tày dưới chân núi Khau Rịa có nghề dệt thổ cẩm từ lâu đời
Nói đến bản Rịa, người ta không quên nhắc tới ẩm thực ở vùng này. Đây là yếu tố quan trọng làm cho bản sắc ẩm thực Nghĩa Đô mang nét riêng không lẫn với vùng quê nào. Đồng thời nó cũng làm cho du khách nhớ mãi nếu một lần được thưởng thức. Các món ăn ở bản Rịa làm từ những thực phẩm của chính nơi đây chứ không mua bán ở nơi nào khác.
Có thể là món mẻ nuôi ngấu chua nuôi từ cơm nguội trong âu men sứ được chưng với đôi ba con cá suối đuôi đỏ dùng làm món chấm cho ngọn măng rừng ngăm ngăm đắng, có thể là món rêu đá gói lá rong rừng xanh ngắt lam trong bếp than đỏ lựng rồi cả một nong bánh trưng được gói bằng lá chít xanh vào mỗi ngày rằm tháng bảy… Khó có thể tìm thấy ở nơi đâu món cá lam bắp bi chuối trong ống ứa, khó tìm được nơi nào món thịt trâu lùi trong tro bếp vào mùa đông giá lạnh rồi món canh chua nấu từ cá suối đuôi hồng và lá rau vón vén. Vào những mùa hè nóng nực, người dân thường hay nấu món ếch với củ gừng ăn vào thấy tinh thần thêm khỏe mạnh. Sự giản dị được hiện diện ngay trên mỗi món ăn.
Đứng trên đỉnh núi Khau Rịa nhìn ra phía xa xa, xung quang lòng chảo Nghĩa Đô là cả một không gian tràn ngập văn hóa và bản sắc Tày. Dòng suối Nậm Luông vẫn miệt mài chảy mãi với dòng nước mát lành bao bọc lấy bản làng. Thấp thoáng sau những lùm cây xanh là những mái nhà sàn bình yên chờn vờn khói tỏa. Đâu đó, tiếng hát then cất lên từ bản nào không biết làm cho lòng người xốn xang bồi hồi.
Nguyễn Thế Lượng
- Đồn Phố Ràng (26.05.2016)
- DI TÍCH LỊCH SỬ VĂN HÓA CĂN CỨ CÁCH MẠNG VIỆT TIẾN (26.05.2016)
- Chiến thắng Nghĩa Đô- Bảo Yên - Lao Cai (26.05.2016)
- VỀ VĨNH YÊN - NGHĨA ĐÔ THƯỞNG THỨC CƠM LAM (02.06.2016)
- Khám phá Thác Xa - Tân Tiến - Bảo Yên (01.06.2016)
- Hội cốm của người Tày ở Bảo Yên, Lào Cai (28.05.2016)
- Thưởng thức món (28.05.2016)